بزرگ‌ترین دام شیطان در آیات و روایات
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِیمِ
«وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُور؛ٍ[لقمان/18] و از مردم [به نِخوت] رُخ برمتاب، و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسندِ لافزن را دوست نمىدارد.»
شرح نکته‌ها و پیام‌های آیه:
تکبر و خود بزرگ بینی ممنوع
راغب گفته کلمه «صعر» به معناى کج بودن گردن کلمه «تصعیر» به معناى گرداندن گردن از نظرها از روى تکبر است، هم چنان که خداى تعالى فرمود: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ»، و نیز کلمه «مرح» به معناى شدت خوشحالى، و زیاده روى در آن است.[1]
در خصوص معنا و مفهوم رذیله‌ی اخلاقی تکبر در کتب اخلاقی این چنین بیان شده است، تکبر آن است که شخص خود را برتر و بزرگتر از دیگران تصور کند و این پندار باطل خود را در عمل نیز ابراز نماید ولی اگر این صفت نفسانی را بروز ندهد به آن حالت کبر اطلاق می‌شود[2]
درواقع باید کبر را از جمله بدترین بیماری‌های روحی به حساب آورد که اگر افراد به آن مبتلا شوند دریچه‌های معنویت و کمالات اخلاقی را به روی خود خواهند بست. نوعاً منشأ این بیماری ریشه در مال و منال دنیایی دارد، به این معنا که هر گاه افراد از امتیازات مادی و حتی معنوی برخوردار می‌شوند در صورت عدم تزکیه نفس، امکانات را ابزاری در جهت نیل به مقاصد نفسانی به کار می برند.
انواع تکبر و خود بزرگ بینی
در فرهنگ آیات و روایات برای این رذیله اخلاقی انواع مختلفی ذکر شده است که بعضی از مراتب آن به نوبه خود بسیار خطرناک‌تر از انواع دیگر می‌باشد.
1-تکبر در برابر خداود متعال
بدترین و خطر ناک ترین حالت تکبری که افراد به خود می گیرند زمانی است که اشخاص در برابر خدای متعال و فرمان او ابراز خود برتر بینی و استکبار داشته باشد که بهترین شاهد مثال قرآنی این مورد را می توان شیطان و فرعون معرفی کرد.
مانند تکبر ورزیدن شیطان در مقابل فرمان خداوند که فرمود بر آدم علیه السلام سجده کنید! و شیطان گفت: « لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ؛ [حجر/33] من هرگز برای بشری که از گل خشکیده ای که از گل بدبویی گرفته شده است، آفریده ای، سجده نخواهم کرد.» و گفت: «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِین؛[ ص/76]من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده ای و او را از گل.»
2-تکبردر برابر انبیاء و اولیای الهی
یکی از بدترین انواع تکبری که در طول تاریخ امت‌های مختلف به آن مبتلا شده‌اند تکبر و خود بزرگ بینی در برابر انبیاء الهی بوده است، اگر به واقعیت این قسم از تکبر توجه شود باید آن را نیز در قسم اول تکبر به حساب آورد چرا که درواقع انبیاء مأموران و فرستادگان الهی هستند از اینرو تکبر در برابر ایشان تکبر دربرابر فرمان الهی به شمار میرود. مانند آنچه فرعونیان می گفتند:« فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ؛[المومنون/47] پس گفتند: «آیا به دو بشر که مثل خود ما هستند و طایفه آنها بندگان ما مىباشند ایمان بیاوریم؟»
3-تکبر در برابر مردم
وگاه این تکبر در قالب تکبر در برابر سایر انسانها صورت می‌گیرد ازآنجایی. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمودند:«اَلکِبرُ أَن تَغمِصَ النّاسَ وَتُسَفِّهَ الحَقَّ؛[3]تکبر، این است که مردم را تحقیر کنى و حق را خوار شمارى.»
خنده و خوشحالی افراطی ممنوع
آنچه مسلم است منابع روایی خوشحالی و شادمانی اصولی و بدور از افراط را منع نکرده است ولی گاهاً شادی های افراد جنبه افراطی به خود می گیرد به طوری که در این حالت افراد خداوند متعال را فراموش کرده و مبادرت به کارهای می‌ورزند که مورد تایید فرهنگ سلام نیست از این رو بهترین روش در حالت شادمانی نگه داشتن حد تعادل است تعادلی که افراد را از حدود الهی بیرون نبرد.
مغرورانه روی زمین راه نروید
هر چند بعضی از لغت شناسانان مانند راغب اصفهانی کلمه «مرح» به معنایی شادی بیش از حد معنا کرده اند ولی بعضی از مترجمین قرآن این آیه را این چنین ترجمه نموده‌اند:" و مغرورانه بر روى زمین راه مرو" (وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً؛[لقمان/18] و مغرورانه بر روى زمین راه مرو»[4]
به هر حال آنچه روشن است راه رفتن مغرورانه و یا شادی بدور از حد و اندازه مورد تایید آموزه‌های اسلامی نیست کسانی که در روی زمین با غرور وتکبر و خود بزرگ بینی راه می‌روند نتوانسته‌اند نفس سرکش خود را رام نموده ودر برخورد و تعامل با مردم روح تواضع و فروتنی را نهادینه کنند.
خداوند متکبران را دوست ندارد
در نهایت خداوند متعال اعلام می‌‌دارد کسانی که به دنبال خود بزرگ بینی و تکبر هستند محبت الهی را از دست خواهند داد چرا که تکبر ریشه در صفات زشت شیطانی دارد که با بودن آن انسان خود را برتر از دیگران می‌بیند و از نقایص و کاستی های خود غافل می‌ماند. از اینرو خداوند متعال می فرماید:«إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُور؛ٍ" [لقمان/18]چرا که خداوند هیچ متکبر مغرورى را دوست نمىدارد»
نکته ها و پیام ها:
1- تکبر و فخر فروشی یکی از بدترین رذایل اخلاقی است که موجب شقاوت افراد می‌شود.
2-با مردم با خوش رویی برخورد کنیم.
3-تکبر ممنوع حتی در راه رفتن.
4-با مردم فخر فروشی نکنیم.
5- خدا متکبران را دوست ندارد.
_______________
[1]. ترجمه المیزان، ج16، ص: 326.
[2]. عباس اسماعیلی یزدی،فرهنگ صفات، ص295.
[3]. الکافى(ط-الاسلامیه)، ج2، ص310.
[4]. ترجمه: آیه الله مکارم شیرازی
